معرفی شهرستان میانه

ميانه به عنوان پهناورترين شهرستان آذربايجان، با آن كوههاي بلند و راههاي پر پيچ و خم و منظرة زيباي جادة خود،  آشناي همه است. زيبائي اين شهر آنچنان است كه چشمان رهگذران را ناخودآگاه به خود معطوف مي كند. اين شهر در ميان كوههاي اطراف خود چونان كودكي در آغوش مادر است. كمتر کسي است كه از ميانه بگذرد و غرق تماشاي طبيعت خدادادي آن نگردد.
شهرستان ميانه،  در شمالغربي ايران و جنوبشرقي استان آذربايجانشرقي قرار گرفته و يكي از 19 شهرستان آن به شمار مي رود. اين شهرستان در محل تلاقي سه استان آذربايجانشرقي،  زنجان و اردبيل قرار گرفته و 7 همسايه در اطراف خود دارد: سراب از شمال،  بستان آباد از شمالغربي،  هشترود از غرب،  زنجان از جنوب،  خلخال از شرق و اردبيل از شمالشرقي اين شهرستان را دربرگرفته اند. به تازگي نيز شهرستان چاراويماق از شهرستان هشترود منفك شده و همساية جنوبغربي ما شده است. شهرستان ميانه از نظر شكل عمومي،  خوش هندسه بوده و بيشتر شبيه شكل استان آذربايجانشرقي است.
مركز اين شهرستان كوهستاني،  برخلاف حومة خود در ارتفاعي پائينتر به بلنداي 1100 متر از سطح دريا گسترده شده است،  حال آنكه غالب آباديهاي آن در ارتفاع 1700 و 1800 به بالا استقرار يافته اند،  طوري كه ارتفاع متوسط آباديهاي شهرستان از سطح دريا 1566 متر مي باشد. يعني بطور ميانگين،  آباديهاي ميانه نزديك به 500 متر بالاتر از خود شهر قرار دارند.
شهر ميانه،  بعد از شهر جلفا بعنوان كم ارتفاعترين شهر در ميان شهرهاي آذربايجان شرقي و غربي محسوب مي شود. مركز اين شهرستان در مختصات بين المللي’42/47 طول شرقي و’20/37 عرض شمالي و بين دو رشته كوه بوزقوش و قافلانتي قرار دارد.
فاصلة هوائي ميانه تا تهران و تبريز به ترتيب 373 و 138 كيلومتر است،  درحاليكه فاصلة زميني آن تا اين شهرها به ترتيب465 و 165 كيلومتر است كه تقريباً20% بيش از فاصله هوائي است.
وجود آثار باستانی هزاران ساله اعم از قلاع، تپه ها، کاروانسراها، پل ها و غیره و ظهور شخصیتهای نامداری مانند عین القضات میانجی، علامه افضل الدین خونجی، شاعران و ادیبان، وزیران و سفیران و … نشان می دهد که میانه برای همگان قابل احترام است و تاریخی درخشان و فرزندانی نامدار دارد.

وجه تسميه نام ميانه

درباره وجه تسميه آن اقوال مختلفی است. آنچه به نظر ما می رسد اين نام برگرفته از يک نام کهن از زمان مادهاست. تعدادی از شهرها و آباديهاي زمان مادها بصورتهاي مختلف «ماد، مار، ماي» بوده است. مانند «مايانا(مييانا)، مايان(نرسيده به تبريز)، مايانج(نزديك زنجان)، مايان شان(ماه نشان امروزي)، ماراغا، ماراند و ماراياند و مارايانا(همگي مرند)، مايكي(ماكي)، مارد (قيزيل اوزن)، ماي(آذربايجان)، مارگياناد(درياچه اروميه) و …». مييانا (ميانه) در اصل مايانا بوده است كه تركيبي از «ماي» و «آنا» به معناي «ماد بزرگ» يا «ماد مادر» است. چنانچه در زمان ساسانيان به آذربايجان، ماي نيز گفته مي شد.
پس برخلاف تصور ما، نام ميانه برگرفته از يک نام کهن تاريخي است نه به معناي واسطه بين دو شهر. چراکه تمام شهرها به هر حال بين دو شهر ديگر قرار دارند.

فاصله شهر ميانه تا شهرهاي ديگر (برحسب كيلومتر)

تهران	قزوين	زنجان	تبريز	هشترود	مراغه	اروميه	خلخال	سراب	اردبيل
465	315	135	165	70	165	465	140	190	180
همدان	مشهد	شيراز	رشت	اصفهان	چالوس	جلفا	اراک	بندرعباس	آستارا
465	1390	1360	490	880	665	300	650	1965	255

جمعيت ميانه

طبق سرشماري سراسري سال 1375،  شهرستان ميانه با 207758 نفر جمعيت،  يك شانزدهم جمعيت 5403253 نفري استان را در خود جاي داده است. اين درحالي است كه مساحت شهرستان يك هشتم مساحت استان است و اين نسبت،  بيانگر تراكم اندك شهرستان است. جمعيت سال 1375 ميانه تقريباً برابر با جمعيت سال 1350 مي باشد كه نشان از مهاجرت چشمگير مردم اين شهر به شهرهاي بزرگ دارد.  38% از اين جمعيت (78104 نفر يا 16729 خانوار) شهرنشينند در حاليكه در سال 1355 شهرنشيني در ميانه 6/16% بود. از تعداد مزبور 103606 نفر مرد و 104152 نفر زن بوده است كه نسبت 1000 زن در برابر 995 مرد را بيان مي كند. جمعيت گروه سني كمتر از 15 سال جمعاً 81809 نفر مي باشد كه42060 نفر آن پسر و 39749 نفر دختر بوده است. از اين عده 31289 نفر در شهر و50520 نفر در روستا زندگي مي كرده‌اند. جمعيت گروه سني 25 ـ 15 ساله مجموعاً 45541 نفر بوده كه 21669 نفر مرد و 23872 نفر ديگر زن مي باشد. از اين تعداد 18365 نفر در شهر و 27176 نفر در روستا زندگي مي كنند. جمعيت گروه سني بيشتر از 65 ساله،  11442 نفر بوده كه شامل 6568 نفر مرد و 4874 نفر زن مي باشد. لازم به اشاره است كه تقريباً 10 هزار نفر از مردم اين شهرستان بصورت عشايري زندگي مي كنند.
جمعيت ميانه طبق سرشماري جديد تنها 187 هزار نفر است و باز هم ميانه روند مهاجرت خود را دارد. نيمي از اين جمعيت در شهر و نيمي ديگر در روستاها سکونت دارند.

وسعت ميانه

شهرستان ميانه با 5580 كيلومتر مربع مساحت از مجموع مساحت45162 كيلومتر مربعي استان،  بعنوان پهناورترين شهرستان استان آذربايجانشرقي محسوب مي شود كه يك هشتم از خاك استان و يك سيصدم از خاك ايران را دربرگرفته است. اين شهرستان،  خوش هندسه است،  چراكه بيشتر متمايل به شكل مربع است و مانند شهرهاي ديگر استان،  ناقواره نيست. اگر مساحت كل شهرستان ميانه را دايره فرض كنيم، اين مقدار سطح شهرستان بين چهار بخش بطور نامساوي تقسيم مي شود. بخش مركزي با اختصاص 2170 كيلومتر مربع از مساحت شهرستان 38% از اين سطح را تصاحب كرده است. بعد از آن بخش كندوان با اختصاص 1244 كيلومتر مربع از مساحت شهرستان به خود،  22% مساحت شهرستان را صاحب مي شود. بخشهاي كاغذكنان با 1111 كيلومتر مربع و تركمنچاي با 1052 كيلومتر مربع هر كدام تقريباً يك پنجم سطح شهرستان را تشكيل مي دهند.

تعدادی از آثار تاریخی و دیدنی شهرستان میانه

مسجد سنگی ترک:

این مسجد در روستای قدیمی ترک، در ۲۹ کیلومتری شمال شرق میانه واقع شده، از آثار بسیار مهم آذربایجان است و از شگفتیهای منحصر به فردی برخوردار می‌باشد. شیوه معماری و مصالح ساختمانی که در آن به کار رفته‌است، باستان شناسان را به تحیر واداشته‌است و در عین حال تاریخ درخشان هنر معماری اسلامی را در قرون گذشته به تماشای علاقمندان می‌گذارد. بنای مسجد و نمای بیرونی آن، همه یکپاچه از سنگ ساخته شده‌است. کنده کاری‌های باشکوه و کتیبه‌های زیبای آن که به خط زیبای نستعلیق تزیین شده، موضوع دیگری است که حکایت از دقت، نبوغ و ظریف کاری معماران مسلمان آن دوران دارد. همچنین محراب و ستون‌های این مسجد، به گونه‌ای زیبا و حیرت انگیز با سنگهای یکپارچه و قرمز، هر بیننده‌ای را به تحیر و تفکر وا می‌دارد. یکی از این ستونها که تفاوت اساسی با ستونهای دیگر دارد نشان می‌دهد که بعدها در هنگام تعمیر، بجای ستون اصلی به کار رفته‌است.
این مسجد ۱۰ قسمت متمایز دارد. ساختمان اصلی آن تماماً از سنگ بنا شده و شبستانهای آن بعدها با آجر ساخته شه و در ضلع جنوب غربی این مسجد آرامگاهی وجود دارد که منسوب به بانی یا معمار مسجد می‌باشد. در مورد بانی مسجد ترک و تاریخ بنای آن نظرهای مختلف وجود دارد. بعضی آن را به امام حسن نسبت می‌دهند. برخی دیگر زمان احداث آن را در قرن ششم می‌دانند و بعضی‌ها هم معتقدند که این مسجد در قرن هشتم و دوران حکومت خانان مغول به دست سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو) بنا شده‌است. بر در و دیوارهای سنگی این مسجد تاریخ‌های ۱۰۱۶ و ۱۲۸۲ قمری به چشم می‌خورد که تنها نشان از تعمیر این مسجد در زمان شاه عباسی صفوی و ناصر الدینه شاه قاجار دارد. در کتیبه دیگری که بر روی سنگهای میان دو پنجره قرار دارد اسامی کارفرما، بانی، کنده کار و معمار یا بنای مسجد به ترتیب: حاجی مراد ترکی، عباس کربلایی، محمد صادق تبریز و عبدالوهاب مشاهده می‌شود.

قبر امامزاده محمد:

این امامزاده در روستای کندوان، واقع در ۳۵ کیلومتری شهر میانه سر بر بالین خاک نهاده و با ساختمانی کوچک و ساده گلی و یک ضریح چبی، سفره نور و ایمان و محبت در قلوب مردم روستا و اطراف آن گسترانیده‌است. در میان اهالی منطقه، امامزاده اسماعیل، پسر این امامزاده شناخته می‌شود. همچنانکه محمد را نیز فرزند بلافصل امام صادق به شمار می‌آورند. بر اساس آمار اداره میراث فرهنگی و هنری شهرستان میانه، علاوه بر این دو ، امامزاده‌های دیگری در روستاهای برزلیق، صومعه، کلاله، شیخ طبق، حسن آباد، ترکمانچای، گاوینه رود، دمیرچی و چرور نیز به تازگی شناسایی شده ولی هنوز به مرحله ثبت نرسیده‌است. مزار امامزاده دیگری با همین نام یعنی امامزاده محمد در روستای چنار از توابع شهرستان میانه واقع است که بین مردم منطقه از جمله مناطق شناخته شده به شمار می‌رود.

قیز کورپوسی (پل دختر):

این پل معروف در دامنه شرقی قافلانکوه و در فاصله ۲۰ کیلومتری شهر میانه، بر روی رودخانه قزل اوزون ساخته شده و دارای سه دهانه بزرگ و محکم با پاینه‌های استوار آجری است که بر روی آب برهای سنگی قرار گرفته‌است. در داخل پایه‌ها، اتاقهای کوچکی با زیبایی و ظرافت بنا گردیده‌است که کنجکاوی هر بیننده را بر می‌انگیزد. بر اساس مشاهدات سیاحان و شخصیتهای سیاسی و فرهنگی، در طی زمانهای مختلف از این اثر دیدن نموده‌اند، نوشته‌هایی به خط نسخ و نستعلیق و کوفی بر قسمت‌هایی از این پل وجود داشته که تاریخ تعمیر و نوسازی آن را نشان می‌داده‌است اما اثری که تاریخ احداث آ ن را نشان بدهد هنوز شناسایی نشده‌است.

قیز قالاسی (قلعه دختر):

این قلعه در کتابهای تاریخ و سفرنامه‌ها، چنین توصیف شده‌است: این قلعه در ۲ کیلومتری شمال پل دختر (۱۸ کیلومتری جنوب میانه) بر روی صخره بزرگ و قلل تیز، در بالای کوه‌های قافلانکوه واقع شده‌است. شکل عمومی آن کثیرالاضلاع غیرمنتظمی است که دره‌های عمیق و قله‌های تیز قافلانکوه را زیر پوشش خود قرار داده‌است. این بنا با آجر و سنگ ساخته شده و بلندی دیوار (باروی قلعه) اطراف آن به ۴ متر می‌رسد. این قلعه دارای یک دروازه و یک راه خروجی به ارتفاع سه متر می‌باشد که راه خروجی آن بیشتر به راه فرار شباهت دارد و به تخته سنگ‌ها و پرتگاه‌های خطرناک منتهی می‌گردد. قلعه دختر، ۱۶ یا ۲۴ برج دیده‌بانی مخروبه دارد که ۸ برج آن بر رودخانه قزل اوزن مشرف است. در میان قلعه، دو منبع آب به ابعاد ۱۵*۱۰ متر و ارتفاع ۱۰ متر وجود دارد که آب آن به وسیله برف و باران تامین می‌شده‌است. دو ضلع قلعه از صخره‌های طبیعی و یک ضلع آن از سنگ‌های تراشیده شده تشکیل یافته‌است. علاوه بر آن چاه‌های زیادی نیز در قسمت‌های مختلف قلعه وجود داشته که در مواقع حساس از آب آنها استفاده می‌شده‌است. در زمان حکومت شاه عباس صفوی، این قلعه محل تجمع و استراحت راهزنان و اشرار بوده که باعث ناامنی منطقه بودند. به دستور وی دیوارهای قلعه تخریب شده. برخی تاریخ بنای قلعه و پل را نزدیک به هم (قرن ششم) ذکر می‌کنند ولی برخی دیگر از مورخان، ساختمان قلعه را به یکی از پادشاهان ساسانی (اردشیر دراز دست) نسبت می‌دهند.

قلعه نجفقلی خان:

این قلعه بزرگ خاکی، در جنوب شرقی میانه ( جنب رودخانه شهر چایی) قرار گرفته‌است. در قسمت‌های شمالی و شمال شرقی آن بناهای مسکونی احداث شده‌است و سمت جنوبی و جنوب غربی آن را زمین‌های زراعی و باغات سرسبز احاطه نموده و ناحیه شمال غربی آن گورستان قدیمی (خان جان آباد) واقع شده که امروزه کاملاً متروک و به ساختمان تبدیل شده‌است. این تپه خاکی به دوره ساسانیان منسوب است و از عصر ظهور اسلام تا اواخر دوره قاجار، مورد استفاده بوده‌است. در بنای این قلعه، خشت‌های بزرگ به ابعاد ۴۰*۳۰ به کار رفته که در واقع تنها مصالح ساختمانی آن می‌باشد. با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل طبیعی و حفاری‌ها و خاکبرداری‌های پراکنده، قسمت‌هایی از این بنا تخریب و از بین رفته‌است. این تپه خاکی در سال ۱۳۵۴ مورد بازدید کارشناسان وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفته و به عنوان اثر باستانی ملی به ثبت رسیده‌است.

کاروانسرای جمال آباد:

این بنای تاریخی در کنار روستای جمال‌آباد، واقع در ۳۵ کیلومتری شهر میانه قرار دارد که در سال ۱۰۶۵ هجری قمری بنا شده‌است. (به نوشته شوالیه شارون نویسنده و جهانگرد معروف، این کاروانسرا در تاریخ ۷۳۳ هجری قمری بدست غیاث الدین محمد، وزیر سلطان ابوسعید، سلطان مغول ساخته شده‌است.) در سال ۱۲۳۴ ه.ق در هنگام بازدید (موریس دو کتز بوئه) از این اثر تاریخی گرچه حدود ۵۲۰ سال از بنای آن می‌گذشت، همچنان در نهایت زیبایی و استحکام بوده‌است. همچنین در سال ۱۱۱۲ ه.ق «جملی کارری» در نوشته‌های خود از وجود برج‌های هفتگانه و زیبای این بنا خبر داده‌است. این در حالی است که هم اکنون از این کاروانسرا به جز چند دیوار مخروبه باقی نمانده‌است.

بقعه و مناره امامزاده اسماعیل:

بقعه با صفایی در قلب این شهر وجود دارد که به نام امامزاده اسماعیل، کمال الدین بن سید محمد بن امام جعفر صادق مشهور است. این بارگاه عشق که در ضلع جنوبی مسجد جامع شهر دامن محبت گسترانیده در سال ۹۲۳ ه.ق شناسایی و به ثبت رسیده‌است. مساحت بنای اولیه آن ۳۰ متر مربع و ارتفاع گنبدش حدود ۶ متر است که سطح خارج آن با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزیین می‌شده‌است ولی چندی پیش در پی تعمیر و نوسازی اساسی آن اکثر این خصوصیات از بین رفت و ساختمان آن از نو به طرز جالب و با سبک معماری پیشرفته و آمیخته با فرهنگ و هنر اسلامی تجدید بنا شد.